Trong quá trình tan rã của chế độ nô lệ thị tộc, một bộ phận của tầng lớp quý tộc nhỏ không chuyển biến kịp sang giai cấp địa chủ. Họ bị hai thế lực chèn ép: Đại quý tộc áp bức và địa chủ mới lên uy hiếp, địa vị kinh tế và xã hội rất mỏng manh (“Triêu bất bảo tịch”). Họ ý thức được sự tiêu vong không thể tránh nhưng tỏ ra bất lực, có tư tưởng bi quan trước hiện thực. Tư tưởng Đạo gia là phản ánh tư tưởng, nguyện vọng của tầng lớp này.

Đạo gia chia làm nhiều phái, tư tưởng của họ phong phú và đa dạng nhưng đều đồng nhất với nhau ở một điểm là, lợi ích cao nhất của cá nhân là gì, và làm thế nào để đạt tới lợi ích cho cá nhân; tức là họ chủ trương “vị ngã”. Chẳng hạn: Dương Chu nêu lên thuyết “Toàn sinh” (bảo toàn sinh mạng là quan trọng nhất), muốn vậy phải hạn chế dục vọng, coi thường lợi ích của ngoại giới, giữa người với người phải giữ quan hệ hòa khí, làm sao “người không phạm đến ta và ta không phạm đến người”; Trang Tử lại cho rằng lợi ích tối cao của con người không phải là sống lâu hay không sống lâu mà là thỏa mãn dục vọng, do vậy họ chủ trương tiêu dao, hồn nhiên hưởng thụ; Lão Tử cho rằng phải làm theo quy luật của tự nhiên, xã hội tức theo “Nhân đạo” và “Thiên đạo”; có người lại cho rằng lợi ích là phải sống dài lâu nhưng không hạn chế dục vọng mà phải tu luyện thân thế đạt tới “trường sinh bất lão”; có ngưòi cho là muốn “vị ngã” cao nhất thì phải “vô ngã” (hoặc là “vong ngã”). Tất nhiên sự phân biệt như vậy chỉ là rất tương đối, thực tế các phái thâm nhập vào nhau, vay mượn nhau, rất khó nhận ra. Sau đây chúng ta điểm qua những tư tưởng chính của Lão Tử và Trang Tử, mà tư tưởng của họ đã có ảnh hưỏng lớn lúc bấy giờ cũng như sau này trong lịch sử tư tưởng Trung Quốc.

Lão Tử, còn gọi là Lão Đam, họ Lý, tên là Nhĩ, nguồn gốc và năm sinh năm mất của ông chưa rõ, nhưng có điều chắc chắn là ông sống cùng thời với Khổng Tử.

Về bản thể luận: Trong tư tưởng triết học của Lão Tử, về bản thể luận, “Đạo” là phạm trù quan trọng nhất, ông cho rằng mọi sự sinh thành, biến hóa của vạn vật đều từ “Đạo” mà ra. “Đạo” của Lão Tử nhiều khi được dùng như một thuật ngữ để chỉ về trật tự của tự nhiên, về tính quy luật: “Người theo quy luật của đất, đất theo quy luật của trời, trời theo quy luật của “đạo”, “đạo” theo quy luật của tự nhiên”; nhiều khi Lão Tử lại dùng “Đạo” để hình dung vạn vật, có chỗ ông lại cho “Đạo” là cái có trước vạn vật; có trước hiện tượng đầu tiên: “Đạo” sinh ra “khí thống nhất”, “khí thống nhất” sinh ra hai thứ “âm dương” đối lập, hai thứ “âm dương” đối lập sinh ra ba lực lượng “trời, đất, người”; ba lực lượng đó sinh ra vạn vật”.” Đạo” của Lão Tử là một thứ rất huyền bí, thoát trần, không thể dùng ngôn ngữ, khái niệm để nói và nhận thức về nó: cái “đạo” có thể dùng lời nói để diễn đạt không phải là đạo vĩnh hằng không thay đổi, cái tên có thể nói ra được không phải là tên vĩnh hằng không thay đổi, cái không tên là nguồn gốc của vạn vật, cái có tên là mẹ của vạn vật”, nghĩa là vượt ra ngoài nhận thức của loài người. Trong lý luận bản thể của Lão Tử, gắn liền với phạm trù “Đạo” còn có phạm trù “Đức”. Nếu như “Đạo” là một vật siêu tự nhiên, thần bí khó hiểu thì “Đức” là thứ “lý sâu sắc và phổ biến”, là “hình dáng của vật”, tương đương với tính quy luật tồn tại và vận động của vạn vật: “Đạo làm cho vạn vật sinh trưởng, Đức làm cho vạn vật tươi tốt”, “Đạo quán triệt cả thiên hạ, Đức của nó sẽ trở nên phổ biến… Ta có thể biết được thiên hạ là nhờ đã dựa vào điểm đó”, và như vậy có nghĩa là ngtlòi ta có thế nhận thức được. Đây rõ ràng là nhản tố duy vật trong tư tường triết học về bản thể của Lảo Tử, nhưng tiếc rằng ông đã không nhấn mạnh đến điểm này. ông cho rằng, nếu con người đi sâu vào tìm hiểu ”định lý bên ngoài” (tức là quy luật của vạn vật khách quan) thì sẽ “thất đức”, vì “định lý bên ngoài” thì có còn có mất, có sống có chết bất thường, mà con người cứ đi tìm theo tính chất bất thường ấy sẽ không thể trở về với “Đạo” được.

Xuất phát từ quan niệm “Đạo” như là “tính quy luật của tự nhiên”, như một “thực thể” tinh thần tuyệt đối, Lão Tử đã tiến hơn Khổng Tử một bước trong kết luận về nguồn gốc của lịch sử tự nhiên. Nếu “Đạo trời”, “Tiên vương” (nhân cách hóa tự nhiên) của Khổng Tử còn có tính duy tâm, cảm tính tôn giáo thì “Đạo” của Lão Tử (tất nhiên suy đến cùng cũng là duy tâm) đã được trừu tượng, lý tính hóa ở mức cao. Do vậy, ông cũng đã gián tiếp phủ nhận hữu thần luận; ông nói: “Tính tự nhiên của vạn vật” “có thể làm quỷ thần không thể tác quái”, “sự tác quái của quỷ thần không thể hại người”.

Về nhận thức luận: Có lẽ những biến động xã hội dữ dội, sự thay đổi nhanh chóng địa vị xã hội của các giai tầng trong xã hội cùng những thành tựu dồn dập của khoa học tự nhiên trong thời đại đã là nguồn gốc quan trọng cho những tư tưởng mới mẽ của Lão Tử về lý luận nhận thức, ông chủ trương thuyết “vô danh”, có tư tưởng biện chứng sơ khai. Ông cho rằng mọi khái niệm (“Danh”) chỉ là tương đối, hữu hạn, không phải là cái “Thường” tuyệt đối; mọi vật luôn biến đổi trong từng khoảnh khắc. Cho nên ta vừa gọi là A, thì A đã không phải là A nữa rồi – L.G.T); bất cứ vật nào cũng có hai mặt đối lập dựa vào nhau mà chuyển hóa, đến tận cùng thì xoay ngược lại (như trong phúc có họa, trong dương có âm, âm cực sinh dương…); mọi khái niệm (“Danh”) chẳng qua chỉ là sự so sánh, quy định nhau (tốt là so với xấu, trắng là so với đen…)… và ông đi đến kết luận “cái tên” (“Danh”) có thể nói ra được không phải là tên vĩnh hằng không thay đổi”, cái tên (“Danh”) không nói ra mới là tên vĩnh hằng, đúng nhất, ở đây mặc dù sự suy luận của Lão Tử còn chất phác, lập luận chưa có cơ sở khoa học, nhưng rõ ràng là đã có yếu tố biện chứng trong lý luận về nhận thức của ông: nhận ra sự “đồng nhất” giữa ý thức chủ quan và tự nhiên khách quan trong quá trình nhận thức chân lý tưởng là tương đối, là tạm thời, là cái đúng của ngày hôm nay.